Osaćanska tradicija
Osat
Ova oblast na krajnjem istoku Bosne i Hercegovine, odnosno Republike Srske u središnjem toku rijeke Drine predstavnja posebno geografsko područje sa specifičnim etnografskim osobinama. Osat je gotovo cijelim vremenom svog postojanja predstavljao i administrativnu cijelinu nekada manjeg a nekada većeg ranga.
Osat se prvi put spominje u ugovoru kojeg su u Tati 1426. godine potpisali ugarski kralj Žigmund i srpski despot Stefan Lazarević. U tom ugovoru Osat se navodi u izmjenjenom obliku OZACH. Ovaj ugovor prerdmet je razmatranja dr Ljudevit Talocija u prilogu pod nazivom “ K historiji despostske porodice Branković “ kojeg je objavio Glasnik zemaljskog muzeja. Kao dodatak ovom radu u broju 3., GZM iz iste godine profesor travničke gimnazije Aleksandar Hofner objavljuje članak “ Položaj nekih mjesta u povelji kralja Sigismunda od god. 1426.“ u kojem potvrđuje položaj Osata uz navođenje, danas, već opšte poznatog fra Jukićevog opisa Osata ali i malo poznatog opisa Osata koji je dao Hadži Kalfa u kome kaže “ kadiluk Ossad blizu Valjeva ,23 dana od Carigrada okružen kotarima užičkim , višegradskim i srebreničkim ;drugo ime tomu kadiluku je Šahin-Juvassi“ (Sokolovo gnijezdo to jest Soko u Srbiji“ ).
Za grad Brodar koji se nalazio na planini Bujak , Hofner daje mogućnost da je bio smješten iznad današnjeg sela Bujakovića u blizini Skelana ( iznad Bujakovića postoji uzvišenje Kulina),ali dodaje i da na ušću Lima u Drinu postoji planina Bujak.
O postanku i značenju riječi Osat ima više verzija , koje su rađene “ u pogrešnim fonetskim transkripcijama i morfološki i derivacionim analogijama ,takvi stavovi su najbliži naivnoj narodnoj etimologiji“.
U stručnoj literaturi bilo je više pokušaja da se odrede granice Osata kao specifične etnogeografske oblasti .Te granice razlikuju se od autora do autora pri čemu se misli na zapadnu granicu , jer ostale tri čini rijeka Drina pa stoga su neupitne.
Graditeljsko naslijeđe
Osaćansko graditeljstvo odavno je poznata, kao što je Osat – oblast u istočnoj Bosni prepoznatljiva po vrsnim neimarima i graditeljima koji su obnavljali porušenu Srbiju s kraja XVIII i u prvoj polovini XIX veka. Oni su takođe poznati i po brojnim graditeljskim poslovima koje su realizovali znatno kasnije pa i u našem vremenu. I pored toga što su postali čuveni po drvenim kućama osaćankama, ovi majstori iz istočne Bosne uspešno su gradili i služili se i drugim materijalima, kamenom, opekom i bondrukom. Za njih se zna da su svakog proleća na više mesta prelazili Drinu, nastavljajući put do Valjeva kao svojevrsnog sabirnog centra. U potrazi za poslovima put ih je vodio i do najudaljenijih sela, varoši i varošica Srbije u kojima su u većoj ili manjoj meri do nedavno bili sačuvani graditeljski objekti podizani njihovim rukama. Više crkava brvnara širom Srbije dela su ovih vrsnih majstora, kao što su mnoge sakralne građevine zidane od tvrdog materijala, dela njihovih ruku. Osaćani su graditelji i znamenitih kneževskih konaka, kuća nahijskih knezova, lokalnih starešina kao i stambenih građevina čiji je vlasnik bio knez Miloš Obrenović. Takođe, oni su podizali objekte islamske veroispovesti, džamije, tekije, medrese a posebno su poznati kao graditelji džamija sa drvenom munarom. Najzad, oni su ostali poznati i po čuvenom banjalačko – neimarskom jeziku kojim su se na gradilištima služili, i koga drugi, osim njih nisu razumeli.
Osaćanski graditelji pojavljuju se pre svega kao stvaraoci. Gradeći sakralne i svetovne objekte, oni su u srpsko podneblje utisnuli pečat prepoznatljivosti. Njihova ostvarenja sačuvana do naših dana, gotovo bez izuzetaka imaju posebnu formu. Osaćanski oblici, stvarani snagom individualne kreacije i kolektivnog pregalaštva u mnogo čemu ostali su neprevaziđeni, a kuće osaćanke koje se pripisuju njima kao rodonačelnicima jedne nove graditeljske epohe ne mogu zameniti drugi objekti. Skladnim proporcijama, jednostavnim rasporedom prostora, unutrašnjošću u kojoj dominira duh patrijarhalne zajednice ovi objekti predstavljaju paradigmu humanosti i ne ostavljaju ravnodušnim savremene posetioce niti istraživače kulturnog nasleđa. Uzimajući u obzir materijalni i duhovni razvoj naše zajednice, osećaj prisutnosti i ljudske topline u kućama osaćankama i nadasve humanost prostora u kome su se rađale, stasavale i umirale generacije srodnika – ovi se graditeljski oblici izdvajaju od svih drugih, koji su u Srbiji podizani u poslednjih nekoliko stoleća.
Znameniti Osaćani
Jezičko naslijeđe
Banjački jezik je tajni jezik koji su osćanski neimari koristili kako bi razgovarali između sebe, a da domaćin kod koga grade ne zna o čemu razgovaraju. Primarijus dr Radomir Pavlović skupio je reči banjačkog jezika i napisao Rečnik od 340 reči.
Ovaj jezik su izmislili i koristili majstori – neimari (dunđeri) iz Osata. Osaćanski jezik nema jezičke norme, gramatiku niti svoje pismo. Neki jezički stručnjaci kažu da to u stvari i nije poseban jezik već lokalni govor malog broja, isključivo muškaraca sa određenog područja, vezanih istim poslom i po tome, jeste jedinstven u svijetu. O tome kako je nastao ovaj jezik nema pisanih tragova a smatra se da je nastao iz nužde i da se prenosio s koljena na koljeno, kao što se i neimarstvo prenosilo i učilo. Osaćanski neimari vjeruju su da su taj jezik nasljedili od njihovog patrona i zaštitnika Svetog Tome.
Banjački govor ili kako ga ljudi iz Osata zovu osaćanski ili dunđerski jezik, ovih dana će i zvanično biti kandidovan na UNESKO reprezentativnu listu nematerijalne kulturne baštine čovječanstva.
